Μητρικός Θηλασμός

δρ. Ιωάννης Γ. Καράγγελος
Μαιευτήρας-Χειρουργός Γυναικολόγος
Επιστημονικά Υπεύθυνος Γυναικολογικού Τμήματος ΙΑΣΩ Θεσσαλίας

Ο θηλασμός αποτελεί το πρώτο βήμα στο χτίσιμο του άρρηκτου δεσμού μεταξύ της μητέρας και του νεογνού. Είναι δε ένα πολύτιμο εργαλείο για τη θωράκιση του ανοσοποιητικού συστήματος του μωρού, αλλά και την καλή υγεία της μητέρας.

Το μητρικό γάλα αποτελεί τροφή απαραίτητη για το νεογνό, καθώς το πεπτικό του σύστημα είναι κατάλληλα προσαρμοσμένο να το δεχτεί. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της κύησης, ο μαζικός αδένας δέχεται τις απαραίτητες ορμονικές επιδράσεις, που θα τον καταστήσουν ικανό να ανταποκριθεί στη λειτουργική του επάρκεια κατά τη περίοδο της λοχείας. Αποτελείται δε από 15-20 λοβούς, με κάθε έναν από αυτούς να έχει κι από έναν γαλακτοφόρο πόρο, μέσα στον οποίο εκβάλλουν δευτερεύοντες πόροι. Οι γαλακτοφόροι πόροι ακολουθούν ακτινωτή διάταξη και συγκλίνουν προς τη θηλή, όπου υπάρχουν οι εκφορητικοί πόροι, που με τη σειρά τους διοχετεύουν το γάλα προς τα έξω. Οι μαζικοί αδένες αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του γεννητικού συστήματος της γυναίκας και βρίσκονται κάτω από ορμονικό έλεγχο.

Η συμπεριφορά του μαστού

Ο μαστός κατά τη γαλουχία αυξάνει το βάρος του κατά 400 γρ. και διπλασιάζεται η αιμάτωσή του. Βασική προϋπόθεση για τη γαλουχία αποτελεί η ελάττωση των επιπέδων των οιστρογόνων και της προγεστερόνης. Η προλακτίνη σε σχέση με τα επίπεδά της στον ορό κατά τη κύηση είναι ελαττωμένη, αλλά σε συγκεντρώσεις υψηλότερες κατά 2 και 3 φορές από τις παρατηρούμενες εκτός κύησης.

Κατά τις τελευταίες ημέρες της εγκυμοσύνης κι αμέσως μετά τον τοκετό εκκρίνονται από τον μαστό μικρές ποσότητες πύατος (πρωτόγαλα), που αργότερα αυξάνεται σε ποσότητα, αραιώνει και λέγεται μεταβατικό γάλα. Το μεταβατικό γάλα παίρνει και την οριστική σύσταση του γάλακτος. Η έκκριση του γάλακτος σημαίνει την μετατροπή αμινοξέων, ιχνοστοιχείων, λιπιδίων της γλυκόζης και διαφόρων άλλων συστατικών του πλάσματος, σε καζεΐνη, γαλακτοσφαιρίνες, γαλακτολιπίδια, λακτόζη και τα διάφορα άλλα συστατικά, όπως αυτά βρίσκονται στους γαλακτοφόρους πόρους.

Η τροποποίηση αυτή και η απέκκριση των συστατικών του πλάσματος γίνονται από το εκκριτικό επιθήλιο του μαζικού αδένα που ελέγχεται από την προλακτίνη. Κατά τον θηλασμό με τις θηλαστικές κινήσεις του νεογνού ενεργοποιείται το αντανακλαστικό απελευθέρωσης της οξυτοκίνης από τη νευροϋπόφυση, που προκαλεί σύσπαση των μυοεπιθηλιακών κυττάρων των εκφορητικών πόρων του μαζικού αδένα και διευκολύνει την αποτελεσματικότητα των θηλαστικών κινήσεων του νεογνού. Το αντανακλαστικό αυτό μειώνεται σε καταστάσεις άγχους, φόβου, πόνου κι εκλύεται με το κλάμα του νεογνού.

Παράγοντες επιτυχούς γαλουχίας

Μια φυσιολογική γαλουχία προϋποθέτει τον κανονικό επαναληπτικό θηλασμό και το «άδειασμα» των μαστών, κάτι που αποτελεί και το πιο δραστικό ερέθισμα για την έκκριση της προλακτίνης.

Ο θηλασμός για ν’ αποβεί επιτυχής, θα πρέπει να ξεκινήσει από τα πρώτα λεπτά της γέννησης του νεογνού και η διάρκειά του ν’ αυξάνεται προοδευτικά από τα 2-3 λεπτά μέχρι και τα 10-15 λεπτά. Τις πρώτες εβδομάδες του θηλασμού δεν γίνεται να ακολουθείται κάποιο ωράριο. Αυτό γίνεται στη πορεία κι ακολουθείται ένας ρυθμός θηλασμού της τάξης των 3-4ωρών, δηλαδή 4-6 θηλασμοί το 24ωρο. Έτσι αποφεύγεται η καταπόνηση του νεογνού με άσκοπες θηλαστικές κινήσεις κι έρχεται και μια βαθμιαία προσαρμογή της μητέρας στα επώδυνα ερεθίσματα της θηλής. Σε κάθε θηλασμό καλό είναι να προσφέρονται και οι δυο μαστοί.

Η μητέρα πρέπει να γνωρίζει ότι στα πρώτα 5-8 λεπτά το νεογνό καταναλώνει τα 2/3 του γάλακτος από κάθε μαστό. Στην αρχή του θηλασμού το γάλα είναι λεπτόρευστο, αλλά προς το τέλος του θηλασμού γίνεται παχύρευστο, γιατί περιέχει περισσότερο λίπος, άρα περισσότερες θερμίδες, απαραίτητες για τις ανάγκες του νεογνού. Επειδή ο δεύτερος προσφερόμενος μαστός, μπορεί μετά τον θηλασμό να περιέχει κάποια υπολειπόμενη ποσότητα γάλακτος, καλύτερα να προσφέρεται πρώτος στον επόμενο θηλασμό.

Για ένα επιτυχημένο θηλασμό, καλό είναι να τηρούνται κάποιοι κανόνες:

• Τοποθέτηση του νεογνού στο στήθος, αμέσως μετά τον τοκετό.
• Παραμονή του νεογνού μαζί με τη μητέρα, ώστε να θηλάζει σύμφωνα με τις απαιτήσεις του.
• Το καλύτερο ερέθισμα για την παραγωγή γάλακτος είναι το «άδειασμα» των μαστών.
• Τήρηση κανόνων καθαριότητας, που προφυλάσσει από επιπλοκές.
• Η σωστή θέση μητέρας και νεογνού.
• Η άτεχνη διακοπή των θηλαστικών κινήσεων συμβαδίζει με εκδορές της θηλής, με συνέπεια τον επώδυνο θηλασμό ή κι ανάπτυξη μαστίτιδας.
• Δυσκολίες που τυχόν θα προκύψουν κατά την εξέλιξη του θηλασμού, πρέπει να εξηγηθούν στη μητέρα με σαφήνεια.
• Σημαντικότατο ρόλο για τον επιτυχή θηλασμό παίζει η ορθή αντιμετώπιση του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Η λεπτότητα, ο χειρισμός καταστάσεων, η αποφυγή ακραίων εκφράσεων θα προφυλάξουν τη μητέρα από συμπλέγματα ενοχής.
• Τα σπουδαιότερα κριτήρια ενός πετυχημένου θηλασμού από μέρος του νεογνού είναι τα ικανοποιητικά διαστήματα ύπνου, η ομαλή αύξηση βάρους του και ο φυσιολογικός χαρακτήρας των κενώσεών του.

Το μητρικό γάλα

Το πύαρ (πρωτόγαλα), από την εγκυμοσύνη ακόμα, παράγεται στους γαλακτοφόρους πόρους. Είναι ένα υγρό κιτρινωπό, αλκαλικό, με ειδικό βάρος 1040-1060. Αποτελείται από μεγάλη ποσότητα πρωτεϊνών κι αλάτων και λιγότερη υδατανθράκων και λιπών. Η μικρή περιεκτικότητα σε λίπος το κάνει ιδιαίτερα εύπεπτο για τις δύο-τρεις πρώτες ημέρες της ζωής του νεογνού. Περιέχει επίσης βιταμίνες, αντισώματα και ορμόνες, απαραίτητα στοιχεία για τις πρώτες ημέρες ζωής του νεογνού, που το προστατεύουν από λοιμώξεις. Σε κάθε θηλασμό εκκρίνονται 10-40κ.εκ. πύατος, πλούσιου σε θερμίδες για την κάλυψη των αναγκών του νεογνού. Η φυσική με πρωτόγαλα διατροφή κρατάει περίπου 3 ημέρες. Στο χρονικό αυτό διάστημα αποβάλλεται το περιεχόμενο του εντερικού σωλήνα (μηκώνιο) κι εγκαθίσταται σιγά-σιγά η εντερική χλωρίδα.

Το γάλα είναι ισότονο με το πλάσμα και πλούσιο σε λακτόζη. Οι κυριότερες πρωτεΐνες του είναι η α και β λακτοσφαιρίνη και η καζεΐνη. Τα βασικά αμινοξέα τα παίρνει από τη μητέρα, ενώ τα υπόλοιπα συντίθενται μερικώς μόνο από τον μαζικό αδένα. Τα λιπαρά οξέα συντίθενται στον μαστό από την λακτόζη. Το γάλα περιέχει όλες τις βιταμίνες (εκτός της Κ) ανοσοσφαιρίνες IgA, IgM, IgG, λευκά αιμοσφαίρια και Τ-Β λεμφοκύτταρα. Κατά το τέλος της 2ης εβδομάδας, η ποσότητα του γάλακτος ανέρχεται σε 180κ.εκ. ανά θηλασμό. Η ποσότητά του δεν φαίνεται να επηρεάζεται από την ποσότητα των προσλαμβανομένων υγρών της μητέρας. Η επιβάρυνση του μητρικού θηλασμού έχει υπολογιστεί ότι αντιμετωπίζεται με την χορήγηση 500-600 θερμίδων επιπλέον των καθημερινών αναγκών της μητέρας. Ένα μέρος αυτών των αναγκών καλύπτεται από το λίπος που αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, με αποτέλεσμα η ανάγκη των προσλαμβανομένων θερμίδων να είναι μικρότερη. Με μια μικρή ενίσχυση του διαιτολογίου της η θηλάζουσα μητέρα μπορεί να απαλλαγεί κι από τα παραπανίσια κιλά της εγκυμοσύνης της. Λευκώματα, βιταμίνες, ιχνοστοιχεία, ασβέστιο, μαγνήσιο, φυλικό οξύ είναι απαραίτητα για να ενισχύσουν το διαιτολόγιό της.

Διαταραχές της γαλουχίας

Διαταραχές της γαλουχίας μπορεί να έχουμε σε καταστάσεις όπως:

• Υπερφόρτωση των μαστών. Παρατηρείται στην αρχή της γαλουχίας και συνοδεύεται από πόνο, πυρετό, αίσθημα θερμότητας. Με την έναρξη του θηλασμού, η επιπλοκή αποκαθίσταται.
• Γαλακτοκήλη. Είναι η άθροιση ποικίλης ποσότητας γάλακτος σε κάποιο γαλακτοφόρο πόρο, εξαιτίας δυσκολίας στην παροχέτευσή του.
• Η εισολκή και η επιπέδωση της θηλής πολλές φορές δημιουργούν προβλήματα.
• Οι «τραυματισμοί» των μαστών καθιστούν τον θηλασμό επώδυνο κι εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους, όπως μικρού βαθμού αιμορραγία κατά τον θηλασμό ή ανάπτυξη φλεγμονής.
• Οι υπεράριθμοι μαστοί παρουσιάζονται συνήθως στα θωρακικά ή κοιλιακά τοιχώματα.
• Αγαλακτία, η απουσία έκκρισης γάλακτος.
• Υπεργαλακτία, η υπερδιέγερση του μαζικού αδένα.
• Γαλακτόρροια, η συχνή ροή γάλακτος από τον ένα ή και τους δυο μαστούς.
• Γάλα κακής ποιότητας από λήψη φαρμάκων ή τοξικών ουσιών

Η μαστίτιδα

Η σημαντικότερη επιπλοκή της γαλουχίας είναι η ανάπτυξη μαστίτιδας. Ανάλογα με τα ανατομικά στοιχεία που αφορά χαρακτηρίζεται ως διάμεσος (αφορά το συνδετικό υπόστρωμα), παρεγχυματώδης (αφορά τους γαλακτοφόρους πόρους και το μαζικό αδένα) ή αποστηματοποίηση των φυματίων του Montgomery (σπανίως). Από άποψη μικροβιακής αιτιολογίας της μαστίτιδας κι ανεξάρτητα από την εντόπισή της, κατά κανόνα ενοχοποιείται ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος που βρίσκεται στον ρινοφάρυγγα του νεογνού. Η ύπαρξή του δεν είναι απαραίτητο να συνοδεύεται κι από παθολογικές εκδηλώσεις, ενώ κάποιες φορές συνοδεύεται από επιμόλυνση του τραύματος του ομφαλού ή δερματίτιδα. Κύρια πηγή επιμόλυνσης του νεογνού είναι οι μικροβιοφορείς του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Η θεραπεία συνίσταται στη χορήγηση αντιβίωσης. Η εξέλιξη της μαστίτιδας οδηγεί στον σχηματισμό αποστήματος, που χρήζει διάνοιξης και παροχέτευσης. Σε περιπτώσεις μαστίτιδας καλό είναι να διακόπτεται ο θηλασμός γιατί:

• είναι πολύ επώδυνος για τη μητέρα
• το γάλα αποτελεί καλλιεργητικό υλικό για τα μικρόβια που ενοχοποιούνται κι επομένως είναι ακατάλληλο για το νεογνό
• η πιθανή ύπαρξη του μικροβίου στον ρινοφάρυγγα του νεογνού επανατροφοδοτεί το αίτιο της μαστίτιδας

Δυσκολίες στο θηλασμό από μέρους του νεογνού μπορεί να υπάρξουν σε περιπτώσεις λαγόχειλου, λυκοστόματος, μικρογναθίας, απόφραξης των ρινικών κοιλοτήτων, ατρησίας του οισοφάγου, τραχειοοισοφαγικού συριγγίου, βαριών λοιμώξεων, προωρότητος και βλαβών του ΚΝΣ.

xΣημειώνεται ότι ο καρκίνος του μαστού, αν πρωτοεμφανιστεί κατά την γαλουχία, έχει ταχύτατη εξέλιξη, με άσχημα συνήθως αποτελέσματα.

Τα οφέλη του μητρικού γάλακτος

Το μητρικό γάλα από τη φύση του είναι προορισμένο για το νεογνό και έχει μόνο οφέλη:

• Είναι ελεύθερο μικροβίων, πάντα στη σωστή θερμοκρασία και δωρεάν.
• Μειώνει τον κίνδυνο νεογνικού ίκτερου.
• Στο μητρικό γάλα υπάρχουν ένζυμα που βοηθούν στην πέψη κι απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών. Έτσι μειώνονται οι κωλικοί του εντέρου και οι δερματικοί ερεθισμοί στην περιοχή της πάνας.
• Προφυλάσσει από αλλεργίες ειδικά σε οικογένειες που υπάρχει ιστορικό αλλεργιών. Οι πρωτεΐνες του αγελαδινού γάλακτος ευθύνονται για αλλεργικές αντιδράσεις από τον 1ο-6ο μήνα ζωής του νεογνού.
• Προστατεύει από μολύνσεις, καθώς το ανώριμο ανοσοποιητικό σύστημα του νεογνού χρειάζεται περίπου ένα χρόνο για να δημιουργήσει αντισώματα από μόνο του. Τους πρώτους μήνες της ζωής του προστατεύεται από τα αντισώματα της μητέρας του, που απέκτησε κατά την ενδομήτρια ζωή του, αλλά με την πάροδο του χρόνου αυτά εξασθενούν. Το πύαρ που λαμβάνει όμως με τον θηλασμό περιέχει τα κατάλληλα αντισώματα που το κάνουν πιο ανθεκτικό σε ασθένειες όπως ωτίτιδες, μολύνσεις του αναπνευστικού, γαστρεντερίτιδες, ουρολοιμώξεις.
• Η λακταλβουμίνη που περιέχεται στο μητρικό γάλα μπορεί να εμποδίσει την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων.
• Ο θηλασμός βοηθάει στην καλύτερη ανάπτυξη των οστών και των μυών του προσώπου.
• Η πνευματική ανάπτυξη του νεογνού είναι καλύτερη κι αυτό οφείλεται στην ειδική σύσταση των λιπών του μητρικού γάλακτος, που ευνοεί την ανάπτυξη του εγκεφάλου του.
• Τα νεογνά που θηλάζουν δεν γίνονται υπέρβαρα κι έχουν λιγότερες πιθανότητες να παρουσιάσουν ινσουλινοεξαρτώμενο διαβήτη, αλλεργίες κι άσθμα.
• Η ψυχική τους ανάπτυξη επηρεάζεται θετικά, αποκτούν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση κι ανεξαρτητοποιούνται πιο γρήγορα.

Για τα νεογνά που γεννιούνται πρόωρα το μητρικό γάλα θεωρείται η ιδανική τροφή. Μάλιστα, μελέτες έχουν δείξει ότι το γάλα των μητέρων που γεννούν πρόωρα έχει περιεκτικότητα λευκωμάτων πολύ μεγαλύτερη από το γάλα των μητέρων που γεννούν τελειόμηνα μωρά.

Η προαγωγή του μητρικού θηλασμού θα έπρεπε να είναι μια διαδικασία εύκολη κι αυτονόητη. Δυστυχώς όμως αυτό δεν συμβαίνει. Χρειάζεται συνεργασία πολλών φορέων, επαφή με τη μητέρα και σωστή ενημέρωση. Το σημαντικότερο όμως όλων είναι ότι πρέπει ν’ αναγνωριστεί η σπουδαιότητα της πράξης πρώτα από την ίδια την μητέρα και στην συνέχεια από τους γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό.